Thủ tướng Phạm Minh Chính: Từ một cuốn sử kinh tế đến kỳ vọng đột phá

Ông Phạm Minh Chính đã chính thức được Quốc hội bầu vào chức vụ Thủ tướng Chính phủ kể từ ngày 5/4/2021. Ít người biết, nhà lãnh đạo này từng tham gia viết sách về kinh tế cũng như tham gia giảng dạy ở đại học.

“Thăng trầm và đột phá”

Vào năm 2008, Tiến sỹ Trần Đình Thiên khi đó còn công tác tại Viện kinh tế Việt Nam, tình cờ tiếp cận cuốn sách “Kinh tế Việt Nam – Thăng trầm và đột phá” được viết chung bởi hai tác giả Phạm Minh Chính và Vương Quân Hoàng.

“Tôi khá ngạc nhiên về hai điều: thứ nhất là cái tên sách với chữ “đột phá” là khái niệm khá mạnh mẽ khi đó; thứ hai là trong khi Vương Quân Hoàng là cái tên đã được giới học thuật biết đến, tác giả còn lại khá mới mẻ”, ông Thiên nhớ lại.

Từ những ngạc nhiên ban đầu, tiến sỹ Trần Đình Thiên sau đó đã đọc rất kỹ cuốn sách và có bài bình luận khá dài về cuốn sách này. Ông viết: “Cuốn sách “Kinh tế Việt Nam – Thăng trầm và đột phá” là công trình nghiên cứu một giai đoạn phát triển sôi động bậc nhất của nền kinh tế Việt Nam – giai đoạn Đổi Mới, chuyển từ nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung sang nền kinh tế thị trường. Đây đích thực là một công trình nghiên cứu lịch sử kinh tế, gắn với một giai đoạn, do vị trí lịch sử khá đặc biệt của nó, được mổ xẻ, phân tích, đánh giá kỹ càng… Mặc dù có chung chủ đề và chung mục tiêu với các công trình nghiên cứu lịch sử kinh tế Việt Nam hiện đại – nghiên cứu quá trình đổi mới kinh tế, cuốn sách vẫn mang tính độc đáo, khác biệt và đặc sắc trên nhiều phương diện. Chính đây là lý do để đưa ra lời khuyên không hề màu mè: không chỉ nên và còn rất cần đọc cuốn sách này”.

Không chỉ ông Trần Đình Thiên, nhiều chuyên gia khác cũng có những nhận định rất thiện cảm với cuốn sách này. Tiến sỹ Lê Xuân Đình, Trưởng ban Kinh tế, Tạp chí Cộng sản nói tuy đã được tiếp cận một số sách viết về lịch sử kinh tế Việt Nam, nhưng lần đầu tiên được đọc bản thảo một cuốn sách mà trong đó có sự kết hợp khá tinh tế và thiết thực lịch sử kinh tế Việt Nam, đồng thời gắn toàn bộ quá trình vận động của nền kinh tế quốc dân với những câu chuyện về khủng hoảng kinh tế – tài chính thế giới vào cuối thập niên đầu của thế kỷ XXI.

“Tôi thực sự tâm đắc và chia sẻ với nhóm tác giả về những kiến giải sâu sắc và góc nhìn mới mẻ về diễn biến của cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu từ năm 2007 đến nay, vai trò của chính phủ trong nền kinh tế hiện đại, sử dụng van tiền tệ (chính sách tiền tệ) để điều tiết và định hướng vi mô các tác nhân kinh tế”, ông Đình nhận xét.

Giới nghiên cứu quốc tế cũng coi đây như một nguồn dữ liệu tin cậy khi tiến hành các nghiên cứu về Việt Nam. Hiện nay, theo tìm hiểu của chúng tôi, ít nhất sách đang được lưu tại 30 thư viện trên toàn thế giới kèm mã số tra cứu.

Vậy cuốn sách có gì đặc biệt? Nó đặc biệt ở chỗ tuy là một cuốn sử kinh tế, nhưng không như nhiều cuốn sách hoặc quá thiên về lý thuyết, hoặc quá thiên về thống kê số liệu… sách đã được dẫn dắt bằng một thứ ngôn ngữ rất tự nhiên, có khi như văn chương, có khi như báo chí mà cuối cùng vẫn đưa ra được những phân tích, kiến giải đầy chất học thuật. Đặc biệt, sau phần lịch sử nhấn mạnh đến những “thăng trầm”, cuốn sách đã nêu ra được những kiến nghị, giải pháp mang tính “đột phá” cho nền kinh tế Việt Nam.

Các tác giả viết: “Không thể không tự hỏi, vậy sự phát triển trong hơn 20 năm Đổi Mới của Việt Nam nằm ở đâu trong lịch sử của dân tộc, của nền kinh tế toàn cầu đương đại và của số phận nhân loại. Có lẽ, không một ai, với sự tâm huyết dành cho dân tộc Việt Nam, sự trăn trở và những nỗ lực của người Việt Nam, lại không thấy được nỗi truân chuyên của một hành trình đầy thăng trầm, những bước đột phá và cả những bài học sâu sắc, không chỉ dành cho nhận thức lịch sử, mà còn có cả ý nghĩa hướng tới giải pháp tương lai. Cuốn sách này được viết ra với tinh thần như thế: vì Việt Nam, do Việt Nam và của Việt Nam”.

Ngoài cuốn sách trên, các tác giả Phạm Minh Chính và Vương Quân Hoàng còn viết chung bài nghiên cứu “Bối cảnh tài chính Việt Nam năm 1997-1998 và 2007-2008: khoảng cách và biến đổi”, cho đến nay vẫn có thể tìm thấy trên rất nhiều trang web khoa học.

Sau mối duyên học thuật này, tiến sỹ Vương Quân Hoàng tiếp tục con đường học thuật của mình. TS Vương Quân Hoàng hiện làm việc cho Trung tâm KHXH liên ngành thuộc Trường Đại học Phenikaa (Hà Nội) và liên tiếp có các công trình được công bố trên các tạp chí danh tiếng như Scientific Data, Nature Human Behaviour… Tháng 01/2019, ông cũng đã công bố chương sách đại diện cho nền kinh tế và tài chính Việt Nam, đăng tải trong cuốn “Routledge Handbook of Banking and Finance in Asia” do một trong những nhà xuất bản uy tín nhất thế giới về khoa học xã hội là Routledge (Taylor & Francis) và Ngân hàng Phát triển Châu Á (ADB) cùng phát hành.                 

Ở vai trò Viện trưởng Viện kinh tế Việt Nam, Tiến sỹ Trần Đình Thiên trở thành  một trong những nhà tư vấn chính sách vĩ mô hàng đầu của Việt Nam, được cả hai đời Thủ tướng là Nguyễn Tấn Dũng và Nguyễn Xuân Phúc mời tham vấn chính sách. Ngày 17/6/2016, ông trở thành thành viên Hội đồng Tư vấn chính sách tài chính, tiền tệ quốc gia và ngày 28/7/2017, ông có tên trong Tổ Tư vấn kinh tế của Thủ tướng Chính phủ Nguyễn Xuân Phúc.

Ông Phạm Minh Chính, người từng có bằng Tiến sỹ luật từ năm 2000, cũng đã trở thành Phó giáo sư tham gia giảng dạy ở một số trường đại học. Nhưng ông Chính đã bắt đầu một hành trình đặc biệt kể từ năm 2010, khi ông được bổ nhiệm làm Thứ trưởng Bộ Công an phụ trách lĩnh vực hậu cần – kỹ thuật, tài chính, khoa học, công nghệ, môi trường của Bộ. Tại Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XI của Đảng được bầu vào BCHTW Đảng và từ thánh 8/2011 đến nay, ông Phạm Minh Chính đã tiến những bước dài và liên tục trên con đường chính trị như rất nhiều người đã biết, với dấu ấn mới nhất là trở thành Thủ tướng ở tuổi 63. Điều ít người biết mà chúng tôi muốn đề cập đến chính là cuốn sách đã được xuất bản từ 12 năm trước với rất nhiều thông điệp đáng chú ý trong đó.

Bí thư của hành động

Ít năm sau khi cuốn sách kể trên được xuất bản, trong một hội nghị kinh tế tại Quảng Ninh, tiến sỹ Trần Đình Thiên đã gặp lại ông Phạm Minh Chính, bấy giờ đã là Uỷ viên Trung ương Đảng, Bí thư tỉnh uỷ. Hai con người cùng sinh năm 1958 đã có một cuộc đàm đạo ngắn về cách thức xây dựng chiến lược phát triển cho Quảng Ninh.

Ông Thiên kể: “Chúng tôi chỉ nói chuyện với nhau 15 phút. Ông ấy hỏi về việc làm thế nào để xây dựng một chiến lược thúc đẩy phát triển kinh tế cho Quảng Ninh. Tôi đáp rằng thay vì xây dựng chiến lược phát triển theo kiểu “truyền thống”, cần có cách tiếp cận mới để biến Quảng Ninh thành một địa chỉ đầu tư quốc tế, với thể chế vượt trội”. Ông Chính đáp: “Đã chia sẻ được với nhau góc nhìn đó thì chúng ta hợp tác thôi”.

Đó là giai đoạn mà Bí thư Tỉnh ủy Phạm Minh Chính hoạt động không mệt mỏi trong nỗ lực đưa Quảng Ninh trở thành một địa chỉ đầu tư và phát triển mới. Chính  ông và tập thể lãnh đạo Quảng Ninh đã quyết tâm chuyển đổi mô hình phát triển, theo đó ngành than truyền thống sẽ phải nhường chỗ cho một ngành kinh tế khác với tiềm năng lớn hơn, bền vững hơn là du lịch. Ông trực tiếp mời những đơn vị tư vấn hàng đầu thế giới như McKinsey, BCG (Mỹ), Nikken Sekkei, Nippon Koie (Nhật Bản)… đến Quảng Ninh nghiên cứu và lập quy hoạch.

Ở góc độ hoàn thiện thể chế, Quảng Ninh tập trung xây dựng chính quyền điện tử, xây dựng trung tâm dịch vụ hành chính công đầu tiên trên cả nước và quyết liệt cải cách hành chính. Bằng sự quyết liệt, tầm nhìn dài hạn, Quảng Ninh dưới thời Bí thư Phạm Minh Chính đã có những chuyển động thực sự đột phá.

Quá nhiều câu chuyện để các cán bộ cấp dưới của ông sẽ phải nhớ, trong đó có câu chuyện thi tuyển lãnh đạo. Năm 2014, Phó trưởng phòng cấp sở Vũ Thị Kim Chi được khích lệ bởi không khí cởi mở lúc đó, đã quyết định ứng thi chức danh Phó giám đốc Sở Kế hoạch và Đầu tư. Kết quả là đã trúng tuyển và sau đó được bổ nhiệm Phó giám đốc Ban xúc tiến và hỗ trợ đầu tư (IPA), một đơn vị tương đương cấp sở. Nếu theo tuần tự hành chính trước đó, nhiều cán bộ trẻ như Kim Chi rất khó có cơ hội thể hiện mình để thăng tiến.

“Ban đầu tôi chỉ định đi thi vì tò mò, không ngờ bài thi tốt nên được chọn. Khi làm việc mới thấy, Bí thư Tỉnh ủy là con người của công việc, luôn tràn năng lượng, nhiệt huyết và tạo được không khí làm việc luôn sôi sục trong cả hệ thống. Cá nhân tôi thấy Bí thư rất cầu thị, lắng nghe khi nghe các cán bộ trẻ như tôi trình bày đề án”, Kim Chi nhớ lại. Nhiều lãnh đạo trẻ khác vượt qua được kỳ thi đó, nay cũng đang tiếp tục đóng góp cho Quảng Ninh, như trường hợp ông Hồ Huy, hiện đang là chủ tịch thành phố Móng Cái.

Ấn tượng của các nhà đầu tư là điều dễ nhận thấy nhất. Năm 2014, khi về Quảng Ninh tìm hiểu về môi trường đầu tư của tỉnh này, người viết bài này ghi nhận khá nhiều câu chuyện rất thú vị. Giữa tháng 4/2014, tập đoàn Casino, chủ sở hữu chuỗi siêu thị Big C đã tiến hành khai trương Big C Hạ Long, là siêu thị Big C thứ 30 tại Việt Nam. Ông Sebastien, Giám đốc điều hành khu vực miền Bắc của Casino, nói Big C Hạ Long là “dự án được cấp phép nhanh nhất trong các dự án của chúng tôi trên toàn Việt Nam… được mở dễ dàng nhất trong cả nước, nhận được sự hỗ trợ lớn của tỉnh, đặc biệt là nhận được giấy phép đầu tư trước cả thời hạn dự kiến”.

Doanh nhân Hồng Thiên Trúc, Chủ tịch Tập đoàn Texhong Móng Cái thời điểm đó đang đầu tư một khu công nghiệp dệt may với tổng vốn đầu tư trên 300 triệu USD tại Móng Cái, cho hay các thủ tục cấp giấy phép đầu tư khu công nghiệp dệt may “đã được hoàn tất chỉ trong vòng một ngày” và “trong vòng 90 ngày, dự án đã đủ điều kiện khởi công xây dựng”.

Báo cáo trước các nhà đầu tư, Bí thư tỉnh ủy Phạm Minh Chính nói đó là kết quả của một quá trình “thúc đẩy dân chủ” trong kinh tế, bảo đảm môi trường bình đẳng cho mọi loại hình doanh nghiệp. Theo phương châm này, Quảng Ninh sẽ hỗ trợ, tư vấn, tạo điều kiện thuận lợi nhất cho các nhà đầu tư. Bí thư Phạm Minh Chính thừa nhận, những nỗ lực cải thiện môi trường đầu tư, kinh doanh của Quảng Ninh chính là xuất phát từ chính… vị trí khiêm tốn của tỉnh này trong Bảng xếp hạng chỉ số năng lực cạnh tranh cấp tỉnh (PCI) những năm trước. Từ đó, ông đã cùng các đồng sự tìm cách có những giải pháp mạnh mẽ nhằm cải thiện các chỉ số thành phần, đưa tới sự nhảy vọt về vị trí xếp hạng trong PCI liên tiếp trong nhiều năm sau đó.

Cũng không thể không kể đến những nỗ lực để xây dựng các cơ chế đặc biệt để phát triển Quảng Ninh trong dài hạn. Như nhận xét của tiến sỹ Trần Đình Thiên, vấn đề xây dựng thể chế khi đó đã được Quảng Ninh đặt ra hết sức nghiêm túc, trong nỗ lực tạo ra đột phá để tìm ra một con đường phát triển nhanh và bền vững.

Chờ những đột phá mới

Dấu ấn của Bí thư Phạm Minh Chính ở Quảng Ninh còn ở một câu chuyện khác: nhất thể hóa các chức danh lãnh đạo để tinh gọn bộ máy, tăng cường năng lực của chính quyền.

Chủ trương nhất thể hóa các chức danh được nêu lên từ Hội nghị Trung ương 6 khóa X; sau đó Bộ Chính trị đã ban hành Thông báo số 223-TB/TW, ngày 24/2/2009, và Ban Tổ chức Trung ương có Hướng dẫn số 25-HD/BTCTW, ngày 6/3/2009, về “Thực hiện thí điểm chủ trương bí thư cấp ủy đồng thời là chủ tịch ủy ban nhân dân ở cấp xã và địa phương không tổ chức hội đồng nhân dân”. Cho dù chủ trương đã có khá sớm, tỉnh Quảng Ninh mới là một trong những địa phương triển triển khai thực hiện một cách sớm nhất, bài bản nhất. Và rất nhiều quyết định, cả về chính sách lẫn chỉ đạo điều hành thực tế liên quan đến nội dung này, đã được ban hành dưới thời Bí thư Phạm Minh Chính.

Người kế nhiệm ông Chính, Bí thư Tỉnh ủy Nguyễn Văn Đọc, trong một bài viết gần đây về nội dung này đã thừa nhận, một trong những thành công trong chương trình “nhất thể hóa” chính là lãnh đạo tỉnh này đã “nhất quán về tư tưởng đổi mới, mọi chủ trương phải xuất phát từ thực tiễn; tiến hành rà soát tổng thể tất cả tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị từ cấp tỉnh đến cơ sở; đồng thời, đánh giá cụ thể hiệu quả quá trình hoạt động, thực hiện chức năng, nhiệm vụ”.

“Cách làm thống nhất là đơn vị tự đánh giá, cấp trên trực tiếp đánh giá, đội ngũ công chức làm việc tại cơ quan đánh giá, lãnh đạo cơ quan đánh giá và đề xuất giải pháp phù hợp, sát thực, cụ thể, như sáp nhập, hợp nhất, giải thể, chuyển đổi mô hình… Người đứng đầu cấp ủy, các cơ quan, đơn vị phải hết sức quyết liệt, dám nghĩ, dám làm, sáng tạo, biết tạo động lực để cơ quan mới sau sắp xếp hoạt động tốt, hiệu quả hơn”, ông Đọc viết.

“Nhất thể hóa” sẽ còn là câu chuyện được mổ xẻ dài trong không chỉ câu chuyện của Quảng Ninh, mà rộng hơn là như một điển hình trên tiến trình cải cách bộ máy hành chính của quốc gia. Câu chuyện đã được Quảng Ninh tiếp tục một cách mạnh mẽ, liên tục kể cả khi Bí thư Phạm Minh Chính đã “về Hà Nội” để tiếp nhận trọng trách mới là Ủy viên Bộ Chính trị, Trưởng ban Tổ chức Trung ương từ đầu năm 2016. Nhưng, những nội hàm quan trọng nhất của “nhất thể hóa” đã theo ông Chính trong vai trò mới, và một trong những dấu ấn rõ nét chính là khi ông phát biểu về tinh giản biên chế và tiết kiệm ngân sách ở Quốc hội.

Thông điệp về tiết kiệm ngân sách để tái đầu tư phát triển đã được “đại biểu Quốc hội Phạm Minh Chính” hai lần nêu lên tại Quốc hội. Có lẽ, những trải nghiệm trong chính hệ thống và nền tảng kiến thức kinh tế tài chính đã giúp ông có được cái nhìn đầy đủ về bức tranh toàn cảnh của ngân sách quốc gia.

Tháng 12/2017, ông nói trước Quốc hội: “Hiện nay chúng ta chi thường xuyên tới 65% tổng chi ngân sách Nhà nước, tăng 2,2 lần so với giai đoạn trước. Việc tăng chi chủ yếu vào chi lương và phụ cấp (chiếm tới hơn 58%), còn lại là chi hành chính… Phải có chính sách tiết kiệm, phải “thắt lưng buộc bụng”, mà dư địa tiết kiệm trong chi thường xuyên là được. Chúng ta tiết kiệm 1% là có 10.000 tỷ, tiết kiệm 2% là có 20.000 tỷ để giải phóng mặt bằng cho sân bay Long Thành”.

Quan điểm chắt chiu nguồn lực để phát triển một lần nữa được ông Phạm Minh Chính nhấn mạnh trong phát biểu nhậm chức chiều 5/4/2021. Trong rất nhiều nội dung công việc được nêu lên, chúng tôi để ý nhất đến nội dung “quản lý, huy động và sử dụng có hiệu quả mọi nguồn lực để phát triển đất nước; đẩy mạnh phát triển hạ tầng chiến lược có trọng tâm, trọng điểm; coi trọng chuyển đổi số quốc gia, phát triển kinh tế số dựa trên nền tảng phát triển khoa học và công nghệ”.

Làm được bấy nhiêu việc thì các nội dung còn lại, không phải là thách thức gì quá lớn. Trải nghiệm sâu sắc về công tác quản lý ở nhiều vị trí khác nhau, kiến thức kinh tế tài chính vững chắc và quan trọng hơn cả là sự tín nhiệm cao của cả hệ thống chính trị, sẽ là đòn bẩy để tân Thủ tướng đi tiếp hành trình chính khách đầy dấu ấn của mình. Không quá khi nói rằng, ông Phạm Minh Chính đang có cơ hội đi vào lịch sử với hình ảnh một nhà lãnh đạo quyết liệt đổi mới nhưng cũng rất am tường về kỹ trị. Sau khi chứng kiến những “thăng trầm” của nền kinh tế Việt Nam trong lịch sử và trong một thập kỷ vừa qua, công chúng có quyền mong về những “đột phá” cho kinh tế Việt Nam.

Như ông từng viết trong cuốn sách mà chúng tôi đã đề cập đến ở đầu bài viết: “Có lẽ, không một ai, với sự tâm huyết dành cho dân tộc Việt Nam, sự trăn trở và những nỗ lực của người Việt Nam, lại không thấy được nỗi truân chuyên của một hành trình đầy thăng trầm, những bước đột phá và cả những bài học sâu sắc, không chỉ dành cho nhận thức lịch sử, mà còn có cả ý nghĩa hướng tới giải pháp tương lai”.

Hoàng Anh Minh